Szanowni Państwo,

Dr Tadeusz Skoczek, Dyrektor Muzeum Niepodległości w Warszawie oraz Joanna Gierczyńska, Kierownik Muzeum Więzienia Pawiak serdecznie zapraszają w dniach 8-11 października 2025 roku na „Dni Pamięci Pawiaka”. 

„Dni Pamięci Pawiaka” to coroczne wydarzenie organizowane przez Muzeum Więzienia Pawiak. Wydarzeniu będą towarzyszyły wykłady, spacery historyczne, koncerty oraz pokaz filmu „Dziesięciu z Pawiaka” z 1931 roku. Będzie można również zwiedzić Muzeum Więzienia Pawiak i Mauzoleum Walki i Męczeństwa. 

W roku 2025 Muzeum Więzienia Pawiak, świętuje 60. rocznicę działalności. Powstanie placówki nie było od razu oczywiste. Więzienie Pawiak zostało przez Niemców ewakuowane tuż przed wybuchem Powstania Warszawskiego, a jego budynki zaminowane i wysadzone w powietrze 21 sierpnia 1944 r. Ocalały jedynie: filar bramy wjazdowej, fragmenty ścian w celach oraz drzewo – wiąz limak, który z czasem stał się pomnikiem. Miejsce niemieckiej zbrodni nigdy nie zostało zapomniane przez Ocalonych i Ich rodziny. Pod koniec lat 50. XX wieku zaczęto porządkować teren dawnego więzienia, najpierw w „czynie społecznym” przez byłych Więźniów i Ich bliskich, potem przez zakłady pracy, wojsko, aż oficjalnie wykonano projekt i przystąpiono do budowy Muzeum. Otwarcie miało miejsce 28 listopada 1965 r.

Na 60-lecie Muzeum zaplanowaliśmy wiele wydarzeń, z których najważniejszymi będą obchody Dni Pamięci Pawiaka oraz uroczysta gala 27 listopada 2025, w przededniu okrągłej rocznicy otwarcia Muzeum. Od wielu lat miejsce to, licznie odwiedzane przez gości z całego świata, pełni wielorakie funkcje: reliktu, muzeum, jak i pomnika, czy cmentarza. Od samego początku ważne ogniwo działalności stanowili Ocaleni. Obecnie żyją już tylko nieliczni byli więźniowie Pawiaka, głównie dzieci aresztowane z rodzicami oraz urodzone w murach Pawiaka. Równie istotne są dla nas kontakty z Rodzinami Ocalonych. Jest to swoista sztafeta pokoleń połączonych pamięcią.

W załączeniu (poniżej) tekst  „60 lat Muzeum Więzienia Pawiak w Warszawie” autorstwa dr Grzegorza Wodzińskiego – adiunkta Muzeum Więzienia Pawiak – oddziału Muzeum Niepodległości w Warszawie.

Szczegółowy program Dni Pawiaka jest  dostępny w mediach społecznościowych Muzeum Niepodległości i Muzeum Więzienia Pawiak oraz na stronie pawiak.muzn.pl.

 dr Grzegorz Wodziński – adiunkt Muzeum Więzienia Pawiak – oddziału Muzeum Niepodległości w Warszawie

60 lat Muzeum Więzienia Pawiak w Warszawie

(…) Ja wiem, że nie przyjdziecie. Nikt nie pozbiera popiołów waszych i prochów. Nie powiecie już nic. Ale my Was słyszymy. Wasze słowa niepowiedziane brzmią w naszych sercach. Wasze świadectwo – w Waszych czynach. (…)

Ale ty, murze, wiesz wszystko. I ty zostaniesz i będziesz świadczył tak, jak chcieli Oni, ginący, gdy okaleczonymi na śledztwie palcami ryli na ścianie celi śmierci swoje ostatnie słowa. Tak, jak chciały Ich Matki, Ich Dzieci, przez lata na kikucie tego muru wypisując Wasze nazwiska, słowa pamięci o Waszym życiu i śmierci. Mur ślepy widział to wszystko. Mur głuchy słyszał to wszystko. Niech mówi, niech świadczy, niech przypomina:

- że nie ma murów nieludzkich, w których człowiek nie potrafiłby pozostać człowiekiem

- że nie ma murów przez człowieka wzniesionych, których by człowiek nie potrafił rozwalić

- że uczyniliśmy wszystko, by człowiek za swoją ludzką godność nie musiał płacić już nigdy najwyższej ceny”

(Płk A. Załuski, Apel więźniów Pawiaka, odczytany przez Zygmunta Śliwickiego, byłego więźnia Pawiaka podczas otwarcia Muzeum Więzienia Pawiak w dn. 28 listopada 1965 r.)

W listopadzie 2025 roku swój jubileusz 60-lecia istnienia będzie obchodziło Muzeum Więzienia Pawiak, które dziś jest częścią Muzeum Niepodległości w Warszawie. Muzeum, będące jednocześnie miejscem pamięci, powstało jako wieczna pamiątka zarówno po istniejącym w latach 1836-1944 więzieniu polityczno-śledczym, oraz jako pomnik pamięci tych, których koleje losu i historii splotły z tym miejscem- ocalałych i poległych.

Pawiakto miejsce na mapie Warszawy, które w latach 1939-1944 było największym więzieniem śledczym Gestapo w okupowanej Polsce. Choć jego historia sięga czasów zaborów i XIX-wiecznych powstań narodowych, to właśnie lata niemieckiej okupacji były najokrutniejszym okresem jego funkcjonowania. Od początku swojego istnienia pozostawał w szczególności więzieniem politycznym, śledczym. Władze carskie trzymały w murach Pawiaka swoich przeciwników politycznych- polskich działaczy niepodległościowych oraz powstańców. Po rewolucji 1905 roku na Pawiak trafiali działacze komunistyczni.

Szacuje się, że czasie okupacji niemieckiej przez Pawiak przeszło około 100,000 osób. Mężczyźni byli przetrzymywani w głównym budynku „na Pawiaku”, a kobiety „na Serbii”. W tzw. warszawskim pierścieniu śmierci, w zbiorowych egzekucjach zamordowano około 35,000 więźniów, a około 65,000 zostało wywiezionych do obozów koncentracyjnych i obozów pracy. Więźniowie znosili skrajnie trudne warunki – przepełnione cele, insekty, pasożyty oraz brutalny terror fizyczny i psychiczny. Codziennością były przesłuchania w siedzibie Gestapo przy Alei Szucha w Warszawie. Te dwa miejsca, wypowiadanie ich nazw, wywoływało strach i panikę wśród Warszawiaków. Oznaczały one bowiem terror oraz wielką niewiadomą co do losów osoby aresztowanej.

Więźniowie Pawiaka reprezentowali wszystkie warstwy społeczne, zawody i różne wyznania. Obok wybitnych działaczy politycznych i społecznych, duchownych oraz ludzi kultury, nauki i sztuki, przebywali tu członkowie rozmaitych ugrupowań konspiracyjnych, ale też osoby zatrzymane przypadkowo w ulicznych łapankach czy podczas tzw. „kotłów”. Na Pawiaku osadzano całe rodziny, również z małymi dziećmi, także kobiety w zaawansowanej ciąży.

Gmachy więzienia kobiecego i męskiego Niemcy przystosowali na początku okupacji do przetrzymywania równocześnie około 1 000 osób, ale już wkrótce potrafili stłoczyć tu nawet 3 000 więźniów. Osadzeni nawet po kilkunastu w celach przeznaczonych dla 2 czy 3 osób, nieustannie cierpieli głód i chłód. Grozę ich sytuacji potęgowało bezprzykładne okrucieństwo, na każdym niemal kroku okazywane przez „wachmajstrów” – strażników niemieckich i ich ukraińskich pomocników, zwanych „wachmanami”. 

W okresie okupacji Pawiak był ściśle powiązany z siedzibą Gestapo, która mieściła się w gmachu dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przy alei Szucha 25. Tutaj przywożono więźniów zaraz po aresztowaniu bądź po krótszym czy dłuższym pobycie na Pawiaku. Zdarzały się też przypadki, gdy więźniowie przebywający nawet kilka miesięcy na Pawiaku, byli wywożeni do obozów lub na egzekucje bez przesłuchania. Przesłuchania, bardzo często trwające po kilka dni i nocy, były największą udręką więźniów. Śledztwo, w czasie którego stosowano wymyślne tortury: bicie, kopanie, szczucie psami, przypalanie papierosami, łamanie kości czy wyrywanie paznokci, prowadzono w gabinetach referentów rozsianych na różnych piętrach gmachu lub w kancelarii gestapowca dyżurującego obok cel w podziemiach budynku. Więźniów – zarówno oczekujących na przesłuchania, jak i skatowanych w ich trakcie – rozmieszczano w 10 izolatkach lub w 4 celach zbiorowych, zwanych „tramwajami”. Dziś Mauzoleum Walki i Męczeństwa jest oddziałem Muzeum Więzienia Pawiak.   

21 sierpnia 1944 roku Niemcy wysadzili w powietrze cały kompleks więzienny. Dziś pozostały jedynie fragmenty ścian Pawiaka oraz słup od bramy wjazdowej na teren więzienia

Obecnie Muzeum Więzienia Pawiak jest miejscem chętnie odwiedzanym zarówno przez Warszawiaków jak i turystów polskich i zagranicznych. Tylko w ubiegłym roku liczba odwiedzających Muzeum wyniosła przeszło 170 tysięcy osób. W skład ekspozycji stałej wchodzą następujące elementy wystawy:

• Makieta Pawiaka:Przedstawiająca cały kompleks więzienny
• Sala główna:Historia okupacyjnego terroru.
• Korytarz więzienny VII oddziału z celami:Pozwala poczuć atmosferę tamtych lat.
• Sala reliktów i grypsów:Z możliwością odsłuchania autentycznych wiadomości przesyłanych przez więźniów.
• Pawiacki dzień i Sala Drzewa Pawiackiego: rekonstrukcja codziennego życia więźniów i historia najważniejszego symbolu Pawiaka.

Muzeum Więzienia Pawiak oferuje również bogaty program edukacyjny i kulturalny, m.in.:

• Oprowadzanie po ekspozycji:Profesjonalne zwiedzanie z przewodnikiem.
• Wystawy czasowe:Skupione na tematyce historycznej, szczególnie na okresie okupacji niemieckiej.
• Lekcje muzealne:Edukacyjne spotkania dla szkół i grup zorganizowanych.
• Spotkania z kombatantami z okazji rocznic historycznych:Niepowtarzalna okazja do rozmów z osobami, które przeżyły Pawiak i obozy koncentracyjne.
• Dni Pamięci Pawiaka –cykliczne wydarzenie obejmującewykłady i programy artystyczno-edukacyjne skierowane do młodych ludzi oraz koncerty w hołdzie byłym więźniom.